Onverwachte career shocks komen ook bij hoogbegaafdheid voor

Career shocks kunnen, hoe goed je jouw loopbaan strategische hebt uitgezet, flink doen kantelen. Om eerlijk te zijn verloopt een loopbaan nooit in rechte lijnen. Zeker als je strategisch werkt, veel verantwoordelijkheid draagt en kenmerken van hoogbegaafdheid hebt, zit je werkleven vol scherpe bochten, onverwachte kruispunten en af en toe een flinke zijweg waar je niet om gevraagd hebt.

In de wetenschap heet dat soort gebeurtenissen career shocks: onverwachte gebeurtenissen die je dwingen om opnieuw na te denken over je loopbaan, je positie en wat jij eigenlijk wilt. Vanuit de Noloc, beroepsvereniging voor loopbaanprofessionals, kreeg ik een podcast aangereikt waar Jos Akkermans geïnterviewd werd over career shocks. Hij deed er onderzoek naar.

Lees je mee in dit blog? Na het beluisteren van de podcast maakte ik een samenvatting waarin ik verken

• wat career shocks zijn,
• waarom dezelfde gebeurtenis voor de één een kantelpunt is en voor de ander “business as usual”, en
• welke drie concrete tools jou helpen om zulke shocks strategisch te benutten in plaats van erdoor omvergeblazen te worden.

Wat zijn career shocks precies?

Onderzoekers definiëren career shocks als “ontwrichtende en buitengewone gebeurtenissen, die in elk geval deels buiten jouw controle liggen en een bewust denkproces over je loopbaan in gang zetten”.

In gewone taal gaat het om twee dingen tegelijkertijd:

• Er is een extern event: een reorganisatie, ernstige ziekte, ontslag, plotselinge promotie.
• Er is jouw interne betekenisgeving: wat je ervan maakt, hoe je het duidt, welke vragen het in jou aanzet.

Je hebt de shock en alles wat daarna komt. Dezelfde gebeurtenis, bijvoorbeeld het sluiten van een afdeling, kan voor vier mensen totaal anders uitpakken: de een ervaart het als verlies, de ander als opluchting, een derde als kans en een vierde als bevestiging dat het systeem niet meer klopt met zijn of haar waarden.

Belangrijk is dat career shocks vaak een negatieve impact hebben op welzijn en prestaties in de eerste periode, maar dat ze óók de deur openen naar de vraag: wat wil ik nu echt, en welke beweging vraagt dit van mij?

Waarom dezelfde career shock bij jou anders uitpakt

Als we het niet kunnen platslaan tot één standaardreactie, wat doe je dan als strategisch professional? De kernvraag wordt dan niet: “is dit erg of niet”, maar: hoe plaats ik wat er gebeurt, en wat kan ik ermee?

Onderzoek laat zien dat de impact van career shocks sterk samenhangt met je motivatie en je persoonlijke hulpbronnen. Denk aan thema’s als:

• Hoe open en weerbaar ben je als er iets onverwachts gebeurt?
• Hoe sterk is je intrinsieke motivatie, los van status of uiterlijk succes?
• Hoe ga je om met risico, verandering en onvoorspelbaarheid?
• Hoe stabiel voel je je emotioneel op momenten dat veel tegelijk schuurt?

Voor mensen met kenmerken van hoogbegaafdheid die op strategisch niveau denken en werkenspeelt nog iets anders mee. Je ziet vroeg de onderliggende verbanden, je denkt ver vooruit en je morele en existentiële antenne staat scherp afgesteld.

En nu komt het: als je kijkt naar Dąbrowski’s theorie van Positieve Desintegratie, draait het om de derde factor: je maakt autonome keuzes die zijn verankerd in je eigen waardenhiërarchie, ook als de omgeving iets anders van je vraagt. Daar gaat het wringen want een career shock test precies dát: blijf je trouw aan je persoonlijkheidsideaal, of laat je je leven inregelen door de logica van het systeem?

Drie inzichten uit de wetenschap over career shocks

In de literatuur over career shocks komen drie inzichten steeds terug die voor jou als strategisch leider relevant zijn:

1. Onverwachte situaties horen bij een loopbaan.
   Niet alles is te plannen. Er gebeuren dingen die je leven op zijn kop zetten, ook als je alles “goed geregeld” hebt. Het helpt als je accepteert dat onzekerheid onderdeel is van een moderne loopbaan, zeker op strategisch niveau.
2. Je kunt je voorbereiden op de soorten gebeurtenissen die waarschijnlijk gaan spelen.
   Ik noem een voorbeeld: in de zorg is overlijden onontkoombaar. Je kan dat niet wegmanagen, maar je kan verpleegkundigen, artsen en managers wél trainen om hiermee om te gaan, hen toegang geven tot coaching en als werkgever maatwerk bieden. Hetzelfde geldt voor vier andere contexten waar shocks voorspelbaar zijn:
   • reorganisaties in grote organisaties,
   • wisselingen in raden van bestuur,
   • maatschappelijke crises zoals pandemieën en
   • publieke kritiek in politiek gevoelige functies.
3. Veerkracht en aanpassingsvermogen zijn trainbare vaardigheden.
   Wie zijn of haar veerkracht ontwikkelt, kan beter omgaan met career shocks. Onderzoek laat zien dat persoonlijke hulpbronnen, zoals loopbaancompetenties, het verschil maken tussen vastlopen en een duurzame volgende stap zetten.

Praktijkvoorbeeld 1: de medisch manager na een harde beslissing

Stel, je bent medisch manager in een ziekenhuis. Je hebt jaren gebouwd aan een afdeling die excellente zorg levert en academisch gezien vooroploopt. Dan komt het besluit dat jouw afdeling sluit, omdat het ziekenhuis financieel moet saneren en landelijk beleid verschuift.

Extern is het een duidelijke career shock: het besluit ligt buiten jouw cirkel van invloed, de tijdslijn is krap en er staan mensenlevens en banen op het spel. Intern kan er van alles bij jou gebeuren: boosheid, verdriet, twijfel aan je eigen leiderschap, maar misschien ook het besef dat je al langer vraagtekens zette bij de manier waarop het systeem functioneert.

Op niveau 3 van Dąbrowski’s theorie van positieve desintegratie, verschuift dan de vraag van “hoe houd ik dit in stand” naar “welke rol wil ik vervullen in een zorgsysteem dat eerlijker, menselijker en duurzamer is?”
De shock wordt het startpunt van een ander loopbaannarratief, bijvoorbeeld richting een rol in beleid, toezicht, of een kleinere organisatie waar je dichter bij je waarden kan werken.

Praktijkvoorbeeld 2: boventallig als CEO

Een ander scenario: je bent CEO en krijgt te horen dat je boventallig bent na een fusie. Je wordt niet weggestuurd omdat je slecht functioneert, maar omdat er simpelweg geen plek meer is voor twee kapiteins. Ik heb dit ook meegemaakt. In eerste instantie werd ik -out of the blue- gesommeerd om beleid te gaan schrijven voor de WMO-wetgeving en moest zorg gaan dragen voor de implementatie van dit beleid op 7 locaties. Na een paar maanden kwam de aap uit de mouw: men wilde op 2 locaties 1 locatiemanager in plaats van de toenmalige situatie van 1-op-1. Het was een flinke career shock en deed veel met me. Hier lees je daar iets meer over.

De eerste reactie is vaak een mix van schaamte, verlies en strijdlust. Je hoofd gaat alle kanten op: je reputatie, hypotheek, team, gezin, enzovoorts. Tegelijk merk je misschien dat het ook iets openbreekt. De vraag “wil ik dit de komende tien jaar nog” lag al misschien al onder de oppervlakte, en komt nu onontkoombaar naar voren.

In plaats van de shock alleen als falen te zien, kan je hem gebruiken als scherp moment van autopsychotherapie: eerlijk kijken naar je verhaal, je waarden en waar jij je talenten voortaan wilt inzetten. Dat is precies de beweging die Dąbrowski beschrijft richting een authentieker persoonlijkheidsideaal, waarin je talenten verbonden zijn met waarden van anderen en de wereld. In mijn boek “Had ik dit maar eerder geweten over ACT & hoogbegaafdheid” geef ik veel werkvormen om je leven betekenisvol in te vullen.

Drie tools om met career shocks om te gaan

De toepassing op loopbaanontwikkeling is niet nieuw, maar het expliciet verbinden aan career shocks wel. Drie tools helpen je om die shocks strategisch te benutten:

1. Werk met je loopbaannarratief

Je loopbaannarratief is het verhaal dat je over je werkleven vertelt. Door dat verhaal systematisch te doorlopen, ga je zoeken naar cruciale gebeurtenissen, onverwachte wendingen en obstakels waar je iets mee te doen hebt.

Vragen die je jezelf daarbij kan stellen:

• Waar waren eerdere tegenslagen of keerpunten in mijn loopbaan?
• Welke waarden stonden toen op het spel?
• Welke patronen zie ik in hoe ik reageer als het schuurt?
• Waar zie ik nu al mogelijke toekomstige disrupties, en wat zegt dat over mijn plan B?

Alleen al het ordenen van je verhaal vermindert onrust en vergroot je handelingsruimte.

2. Oefen concrete scenario’s met rollenspellen

Career shocks zijn per definitie onverwacht, maar je kan wél oefenen met scenario’s. Denk aan:

• Het gesprek waarin je hoort dat je functie verdwijnt.
• De boardmeeting waarin je een principieel “nee” wilt uitspreken.
• De situatie waarin jij iemand moet vertellen dat hij of zij boventallig is.
• Een gesprek met een headhunter over een stap die je spannend vindt, maar die beter past bij je waarden.

Door deze gesprekken in rollenspel te oefenen met een coach of sparringpartner, merk je fysiek waar jouw obstakels zitten: waar trek je weg, waar ga je overtuigen, waar verlies je contact met je waarden. Dat maakt dat je in de echte situatie minder overvallen wordt.

3. Gebruik metaforen om afstand te creëren

Metaforen helpen om even naast je eigen verhaal te gaan staan. In plaats van “ik ben ontslagen” kan je werken met beelden als een bergtocht, een rivier die van bedding verandert, een kruispunt in een drukke stad of een storm die door je bos raast.

Op weg naar de top kom je obstakels tegen: je wordt ziek, een promotie gaat aan je neus voorbij, jouw specialisme wordt binnen het bedrijf door AI vervangen, of je hoort dat je als CEO boventallig bent.

Het is dan vaak te beladen om direct te praten over wat dit emotioneel met je doet. Via metaforen kan je de emoties beter beschouwen in plaats van ze volledig te ervaren, zodat je er helderder mee kan werken en de shock stap voor stap kan ombuigen naar een volgende waardegerichte keuze.

Een career shock kan als een kritieke fase in je leven voelen. Alles lijkt onder je voeten weg te vallen, hieronder lees je over schokdempers.

Loopbaancompetenties als schokdemper

In de loopbaanliteratuur worden loopbaancompetenties gezien als persoonlijke hulpbronnen die je veerkracht vergroten. We kunnen ze grofweg in drie categorieën verdelen:

1. Reflectieve competenties
   Weten wie je bent, wat je drijft en waar je goed of minder goed in bent. Dit is het fundament voor elke waardegerichte keuze.
2. Communicatieve competenties
   Netwerken, jezelf profileren, helder kunnen maken wie je bent en wat je kan. Juist in shocksituaties is het cruciaal dat je zichtbaar blijft en je verhaal stevig kan neerzetten.
3. Gedragsmatige competenties
   In staat zijn om te plannen, doelen te stellen en actief nieuwe mogelijkheden te verkennen. Niet wachten tot de shock overwaait, maar kleine concrete stappen zetten in de richting die bij jouw persoonlijkheidsideaal past.

Onderzoek laat zien dat mensen met sterke loopbaancompetenties zich beter inzetbaar voelen en carrièresucces ervaren, en dat positieve career shocks die relatie kunnen versterken, terwijl negatieve shocks die kunnen ondermijnen.

Van negatieve career shock naar een duurzame loopbaanstap

De vraag is uiteindelijk niet óf je met career shocks te maken krijgt, maar hoe je career shocks gebruikt. Voor strategische professionals met kenmerken van hoogbegaafdheid ligt hier een expliciete uitnodiging:

• Anticipeer op mogelijke stressoren en kwetsbare punten in je loopbaan.
• Zorg dat je loopbaannarratief, scenario-oefeningen en metaforen klaarstaan voor als het spannend wordt.
• Investeer bewust in je loopbaancompetenties zodat je adaptief blijft, ook als het systeem schuurt.
• Neem proactief regie: waar sta ik nu, wat wil ik, en welke kleine stap kan ik vandaag zetten om mijn loopbaan dichter bij mijn waarden te brengen?

Career shocks haal je niet uit je leven, maar je kan ze wel plaatsen, begrijpen en gebruiken. Daarmee worden ze geen eindpunt van een verhaal dat je overkomt, maar kantelpunten in een loopbaan die jij met bewuste, waardegerichte keuzes vormgeeft.

Reflectieve vraag over career shocks

Welke carreer shock in jouw loopbaan vraagt vandaag om een eerlijk gesprek met jezelf over wat jij echt wilt en welke kleine stap jij deze week kan zetten richting een duurzamere, waardegerichte keuze?

Als je dat niet alleen wilt doen maar er strategisch werk van wilt maken, nodig ik je uit om je inzicht met mij te delen en samen te verkennen welke volgende stap in jouw loopbaan nu aan de beurt is.

Bronvermelding

Akkermans, J., Richardson, J., & Kraimer, M. L. (2020). The Covid-19 crisis as a career shock: Implications for careers and vocational behavior. Journal of Vocational Behavior, 119, Article 103434. https://doi.org/10.1016/j.jvb.2020.103434(VU Research)

Akkermans, J., Rodrigues, R., Mol, S. T., Seibert, S. E., & Khapova, S. N. (2021). The role of career shocks in contemporary career development: Key challenges and ways forward. Career Development International, 26(4), 453–466. https://doi.org/10.1108/CDI-07-2021-0172 (VU Research)

Akkermans, J., Seibert, S. E., & Mol, S. T. (2018). Tales of the unexpected: Integrating career shocks in the contemporary careers literature. SA Journal of Industrial Psychology, 44, Article a1503. https://doi.org/10.4102/sajip.v44i0.1503 (VU Research)

Blokker, R., Akkermans, J., Tims, M., Jansen, P., & Khapova, S. N. (2019). Building a sustainable start: The role of career competencies, career success, and career shocks in young professionals’ employability. Journal of Vocational Behavior, 112, 172–184. https://doi.org/10.1016/j.jvb.2019.02.013 (VU Research)

Talluri, S. B., Uppal, N., Akkermans, J., & Newman, A. (2024). Towards a self-regulation model of career competencies: A systematic review and future research agenda. Journal of Vocational Behavior, 149, Article 103969. https://doi.org/10.1016/j.jvb.2024.103969 (VU Research)