1. Is perfectionisme echt een kenmerk van hoogbegaafdheid?

Perfectionisme wordt vaak genoemd als een kenmerk van hoogbegaafdheid, maar dit is deels een misvatting. Hoewel perfectionisme regelmatig voorkomt bij hoogbegaafde mensen, tonen wetenschappelijke studies onder leerlingen tegenstrijdige resultaten bij het vergelijken van hoogbegaafde en niet-hoogbegaafde leerlingen. Perfectionisme is dus geen vast kenmerk van hoogbegaafdheid, maar kan er wel vaker mee samengaan door hoge interne normen en gevoeligheid voor fouten.

Wat is perfectionisme

Perfectionisme is een denkstijl waarbij je extreem hoge eisen aan jezelf stelt en streeft naar foutloos presteren. Het draait om zelfwaardering die afhankelijk is van succes en het vermijden van falen. Hoewel mensen met hoogbegaafdheidskenmerken vaak een sterke drang voelen om op een hoog niveau te functioneren, is dat niet per se perfectionisme. Die drang komt eerder voort uit een innerlijke drang om te groeien, zoals beschreven in Dąbrowski’s theorie van positieve desintegratie.

Onderzoek: perfectionisme is geen kenmerk van hoogbegaafdheid

Ik ben de literatuur ingedoken en een aantal onderzoeken stellen dat hoogbegaafdheid niet hand in hand hoeft te gaan met perfectionisme.

Een ander onderzoek wijst uit dat intellectueel begaafde leerlingen evenveel zorgelijk perfectionisme vertoonden als niet-hoogbegaafde leerlingen (Stricker et al., 2020). De grootte van de effectgroottes in de meeste onderzoeken geeft aan dat perfectionisme geen kernkenmerk is van hoogbegaafdheid.

Er is dus geen empirische basis voor de vaak herhaalde veronderstelling dat disfunctioneel perfectionisme een kenmerk is van hoogbegaafde leerlingen.

Daarom hoort perfectionisme niet thuis in lijstjes van kenmerken van hoogbegaafdheid. Het mag dus ook niet meegenomen worden bij de identificatie van hoogbegaafdheid. Deze bevindingen zijn een belangrijke conclusie in de discussie over een omschrijving van hoogbegaafdheid.

Perfectionisme wél als kenmerk van hoogbegaafdheid

Toch wil ik het onderzoek van Linda Silverman -een bekende psycholoog die goed bekend is met hoogbegaafdheid- niet onvermeld laten. Zij stelt dat perfctionisme om verschillende redenen een onvermijdelijk onderdeel van de ervaring van hoogbegaafd zijn, zijn. In haar onderzoek noemt ze

1. perfectionisme als een abstract concept dat makkelijk toegankelijk is voor degenen die goed zijn in abstract redeneren
2. dat het komt door de asynchrone ontwikkeling, want hoogbegaafde kinderen stellen normen op basis van hun mentale in plaats van hun fysieke leeftijd
3. ze hebben vaak oudere vrienden met andere interesses en spel wat meer past bij hun volwassen lichaam, maar niet geschikt is voor de leeftijd van een jonger hoogbegaafd kind. stellen ook normen vast die geschikt zijn voor hun oudere vrienden
4. door een groter vermogen om vooruit te denken, zijn hoogbegaafde kinderen vaker succesvol en verwachten ze automatisch dat ze succes hebben
5. als schoolwerk gemakkelijk is, is de enige uitdaging om het perfect te volbrengen
6. een verlangen naar zelfvervolmaking, wat een positieve evolutionaire drijfveer is, kan voor de buitenwereld op perfectionisme lijken.

Kortom: perfectionisme kan je zien als een tweesnijdend zwaard dat enerzijds het potentieel heeft om iemand naar ongeëvenaarde grootsheid te stuwen en anderzijds de mogelijkheid om iemand in wanhoop te storten. Het geheim van het benutten van de perfectionistische energie is om te leren hoe je prioriteiten kunt stellen.

Ik schreef een aanvullend blog met 15 tips om perfectionisme te overwinnen. Dit is het blog: Perfectionisten opgelet: met deze 15 tips overwin je écht perfectionisme.

Fotocredits: Brett Jordan – Unsplash

Disfunctioneel perfectionisme

Zoals je hierboven leest kent perfectionisme twee brede dimensies: zelfkritisch perfectionisme en perfectionistisch streven. Het kan zijn dat mensen erg bezorgd/ zelfkritisch zijn omdat ze geen fouten willen maken. Ze twijfelen aan hun eigen capaciteiten en vaardigheden en denken dat anderen perfectie van hen verwachten. Dit zelfkritische perfectionisme kan leiden tot uitstelgedrag, faalangst, onderpresteren, burn-out of bore-out. Dit noemen we disfunctioneel perfectionisme.

Deze mensen hebben vaak hoge persoonlijke normen in combinatie met een zeer zelfkritische persoonlijkheid. Bij deze mensen kan perfectionisme zodanig problematisch worden dat het hun zelfontwikkeling en motivatie ernstig belemmert.

Bij de beroepsvereniging Noloc volgde ik een bijscholing over perfectionisme. Daar werden onderstaande kenmerken van perfectionisme genoemd.

Kenmerken van disfunctioneel perfectionisme

• Pleasen: conflictmijdend, geen nee kunnen zeggen, verwachtingen niet uitspreken, hulp bieden zonder hulpvraag, moeilijk feedback kunnen geven en ontvangen
• Onrealistische kwaliteitseisen: hoge lat (voor zichzelf en anderen), detaillistisch en gericht op het vinden van fouten, bang om door de mand te vallen
• Laag zelfbeeld: accepteert eigen successen niet, houdt niet van zelfbeeld in de spiegel, naar binnen gekeerd
• Controledrang: ik doe het helemaal of niet en als ik het doe doe ik het op mijn manier, ik weet het beter, planning en structuur, to-do-lijstjes, op alles voorbereid zijn
• Altijd denken en veel piekeren: vertrouwt enkel op ratio, contact met gevoel/emotionele brein is minimaal, innerlijke criticus is behoorlijk aanwezig
• Angsten: faalangst, succesangst, kleine angsten worden ‘worst case scenario’
• Uitstelgedrag: taak past niet bij hoge eisen, overtuigd van eigen onkunde
• Moeite met kiezen en beslissen: motto: kiezen is verliezen en gaat voor de perfecte keuze
• Te groot verantwoordelijkheidsgevoel: pakt ‘als vanzelf’ extra taken op, niet goed in staat te bepalen of hij goed bezig is, oog voor wat over het hoofd wordt gezien
• Doorgaan, nooit opgeven: opgeven is zwak,

Functioneel perfectionisme 

Er zijn veel mensen met kenmerken van hoogbegaafdheid met hoge persoonlijke standaarden die voldoening en kracht halen uit het leveren van hoge prestaties. Ze vinden dit enorm belangrijk. Ze voelen zich betrokken bij situaties en hebben de capaciteiten, gezondheid en vaardigheden om hoge prestaties te leveren en vinden het leveren van die hoge prestaties uiterst belangrijk.

Dit grote perfectionistische streven -in combinatie met weinig zelfkritiek- zorgt voor gemotiveerde persoonlijkheidsgroei en veerkracht. Het doet me denken aan de sterke derde factor waar ik in mijn boek over schrijf. Hieronder lees je een alinea over de derde factor uit mijn boek Had ik dit maar eerder geweten over ACT & hoogbegaafdheid.

“De derde factor gaat over zelfverwezenlijking door de wil om te veranderen en te groeien naar een persoonlijkheidsideaal. Het ontdekken van de veelzijdige talenten van hoogbegaafdheid is een krachtige prikkel voor jouw persoonlijke groei. Dąbrowski noemt dit proces van persoonlijkheidsontwikkeling het ‘mentale landschap van dynamismen’: het zijn je autonome groeikrachten die op elke laag actief zijn.

Dit boek helpt je bij jouw persoonlijkheidsontwikkeling met de inzichten uit de theorie in combinatie met de copingstrategieën van ACT. Je leert jezelf te accepteren en hoe jij je verhoudt tot anderen en de wereld. Je wordt je bewust van niet-helpende gedachten, je gevoelens, gedrag en jouw innerlijke conflicten en scheve ontwikkeling. In deel C van het ABC vind je krachtige werkvormen voor het ontdekken van je waarden en ga je een plan maken hoe je een vrij en betekenisvol leven in kunt vullen.”

Identificatie van hoogbegaafdheid en perfectionisme

Identificatie van hoogbegaafdheid kan ook perfectionisme in de hand werken. In de huidige prestatiemaatschappij worden mensen afgerekend op hun fouten in plaats van dat ze ruimte krijgen om van missers te leren.

Identificatie van hoogbegaafdheid kan een hoog verwachtingspatronen van de hoogbegaafde zelf in de hand werken. Ze zijn zich bewust van de eigen hoogbegaafdheid en denken perfect te moeten presteren, omdat ze hoogbegaafd zijn.

Identificatie kan ook leiden tot uitstelgedrag of angst. Wanneer iemand uitdagende taken krijgt, en (bijvoorbeeld als beelddenker) moeite heeft om eraan te beginnen, kan de angst om te falen de kop op steken. Of de gedachte: “de mensen zullen wel denken: die is dom.” Het kan ertoe leiden dat ze alleen taken gaan doen waar ze zeker weten dat ze erin uitblinken.

Perfectionisme en de angst om fouten te maken

Als we prestaties boven groei stellen, sluipt perfectionisme gemakkelijk naar binnen. Dan zie je fouten als mislukkingen in plaats van kansen om te leren. Dat creëert een vorm van een diepgewortelde faalangst om niet te voldoen aan eisen en normen. Een en ander hangt samen met hoe je mindset is. Heb je een fixed mindset: een starre manier van denken waarbij je veranderingen vermijdt of heb je growth mindset, waarin juist ruimte is voor leren, experimenteren en ontwikkelen?

Ook taal speelt een rol bij perfectionisme. Complimenten als “wat heb je dat uitstekend gedaan!” kunnen onbedoeld perfectionisme versterken. Ze leggen de nadruk op het resultaat in plaats van op het (leer)proces. Een opmerking als “je hebt er hard voor gewerkt” bevordert juist de motivatie en veerkracht en legt minder perfectionistische druk op. 

De oorzaken van perfectionisme

Het is altijd belangrijk om op zoek te gaan naar oorzaken van perfectionisme. Als je de bron weet kan je deze aanpakken. Bij hoogbegaafdheid spelen sommige ervaringen uit het verleden (denk aan een synchrone ontwikkeling of niet gezien en gehoord zijn) extra mee.

Enkele oorzaken van perfectionisme kunnen zijn:

• Negatief zelfbeeld
• Micro-trauma’s uit de kindertijd
• Weinig zelfvertrouwen
• Faalangst
• Chronische stress 
• Onderpresteren
• Sociaal- emotionele moeilijkheden
• Asynchrone ontwikkeling
• Identificatie van hoogbegaafdheid
• Mindset (fixed mindset of growthmindset)

ACT helpt bij het omgaan met perfectionisme

ACT (Acceptance and Commitment Therapy) werkt goed bij perfectionisme. Het helpt je te oefenen met zelfcompassie en kiezen voor datgene wat je belangrijk vind in je leven. Een leven uit persoonlijke waarden geeft vrijheid en ruimte om jezelf te mogen zijn.

ACT leert je omgaan met de van kinds af aan opgebouwde patronen. De bereidheid om hiermee te gaan werken geeft vanaf dag 1 al energie en motivatie. In mijn boek lees je hier alles over.

Video over de beperkingen, hoe het in je hersenen werkt én wat helpt in het omgaan met perfectionisme

Bronvermelding

American Psychological Association, & Center for Psychology in Schools and Education. (2017). Top 20 principles from psychology for preK–12 creative, talented, and gifted students’ teaching and learning.

Lavrijsen, J., Soenens, B., Vansteenkiste, M., & Verschueren, K. (2021). Is intelligence related to perfectionism? Multidimensional perfectionism and parental antecedents among adolescents across varying levels of cognitive ability. Journal of Personality, 89(4), 652–671. https://doi.org/10.1111/jopy.12606

Ogurlu, U. (2020). Are gifted students perfectionistic? A meta-analysis. Journal for the Education of the Gifted, 43(3), 227–251. https://doi.org/10.1177/0162353220933006

Rice, K. G., & Ray, M. E. (2017). Perfectionism and the gifted. In APA handbook of giftedness and talent. (pp. 645–658). American Psychological Association. https://doi.org/10.1037/0000038-042

Silverman, L. (1999). Perfectionism. Gifted Education International.

Smid, S. (2024). Bijscholing over perfectionisme, Noloc

Stricker, J., Buecker, S., Schneider, M., & Preckel, F. (2020). Intellectual Giftedness and Multidimensional Perfectionism: a Meta-Analytic Review. Educational Psychology Review, 32(2), 391–414. https://doi.org/10.1007/s10648-019-09504-1